Ένα πολύ σημαντικό τεκμήριο για την ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης αποκτήθηκε πρόσφατα από τη Γεννάδειο βιβλιοθήκη. Πρόκειται για ένα χειρόγραφο σημειωματάριο (MSS 827.5) που ανήκε στον Γερμανό (κατά κόσμο Νικήτα) Μιχαήλο, δάσκαλο που γεννήθηκε στη Σύμη το 1791.

                                                           

Για τον κάτοχο και συγγραφέα μας πληροφορεί το ίδιο το  χειρόγραφο: υπήρξε μαθητής του Θεόφιλου Καΐρη και του Γρηγόριου Σαράφη στο σχολείο των Κυδωνιών (Αϊβαλί), και με συστάσεις των δασκάλων του ξεκίνησε το διδακτικό του έργο το 1816 στο ελληνικό σχολείο της Αίνου (Enez) στη Θράκη. Το σημειωματάριο, το οποίο αποτελείται από 197 φύλλα, καλύπτει την περίοδο από το 1817 ως το 1847, κατά την οποία ο Γερμανός κατέγραψε αναλυτικά σημειώσεις μαθηματικών, άλγεβρας και γεωμετρίας, τα οποία προφανώς δίδασκε στα σχολεία που εργάστηκε. Επιπλέον, πλήθος σημειωμάτων περιέχουν προσωπικές πληροφορίες, κυρίως σχέδια επιστολών και άλλων εγγράφων. Μεταξύ αυτών, ο ερευνητής μπορεί να αντλήσει στοιχεία για διάφορα ελληνικά εκπαιδευτικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Κυδωνιές, Αίνος, Κωνσταντινούπολη), για τις μεθόδους διδασκαλίας, τα βιβλία, τους μισθούς, αλλά και για τη ζωή του δασκάλου, τις δυσκολίες, τα κοινωνικά δίκτυα και την καθημερινή ζωή.

Για παράδειγμα, το 1820 ο Μιχαήλος εκλέγεται από το ‘εσνάφι των γουναράδων’ της Κωνσταντινούπολης ως δάσκαλος του σχολείου της Πάτμου, του οποίου οι 'γουναράδες' είχαν την εποπτεία. Το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης κατά τη μετάβασή του στην Κωνσταντινούπολη, για την παραλαβή των σχετικών εγγράφων, τον Μάρτιο του 1821, ακυρώνει τα σχέδιά του. Ο συγγραφέας περιγράφει τις δυσκολίες που αντιμετώπισε ο ίδιος και όλο το Γένος κατά την περίοδο αυτή, καθώς το κακό δεν είναι «μερικὸν ἀλλὰ κοινὸ εἰς πολλοὺς διαφόρων ἐπαγγελμάτων καὶ βαθμοὺς Γραικούς» (σ. 217).

Το 1829, πάλι, αναφέρεται στον διωγμό που υπέστησαν από τον πατριάρχη Αγαθάγγελο οι ‘καμηλαυχοῦντες’ (αναφερόμενος πιθανά στους άγαμους κληρικούς) που κυκλοφορούσαν στην Πόλη χωρίς συγκεκριμένα εκκλησιαστικά καθήκοντα. Αναγκάζεται να εγκαταλείψει το σχολείο όπου δίδασκε και να εγκατασταθεί στο μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου των Κρημνών στη Χάλκη, όπου όμως πληρώνει ενοίκιο. Από την περίοδο αυτή,  κατά την οποία αναγκάζεται να παραδίδει μαθήματα εξ αποστάσεως, προέρχονται σημαντικές πληροφορίες από σχέδια επιστολών, όπου καταγράφει τα μαθήματα, τα βιβλία και τη μεθοδολογία που χρησιμοποιεί, υποδείξεις και προτροπές προς τους μαθητές του και τους γονείς, ακόμη και τιμές και πράγματα που έχει ανάγκη.

Μέσα από τα φύλλα του χειρόγραφου σημειωματάριου του Γερμανού ζωντανεύει μια περίοδος της ελληνικής εκπαιδευτικής ιστορίας, μαζί με πλήθος πληροφοριών που αφορούν μαθήματα, βιβλία, δασκάλους και μαθητές, αλλά και τιμές, υλικά αγαθά, ανάγκες, προσδοκίες και στιγμιότυπα της καθημερινή ζωής των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στις αρχές του 19ου αιώνα.